Hoàng gia Anh hiện được cho là một trong những hoàng gia giàu có nhất châu Âu và sẽ còn có sức sống lâu dài vì sau khi vua Charles lên nối ngôi Nữ hoàng Elizabeth II vào năm 2022, thì có con ngài là Thái tử William còn trẻ. Và William hiện có ba con, hai hoàng tử bé và một công chúa. Như thế, việc nối ngôi cho triều đại của dòng họ Mountbatten-Windsor được đảm bảo. Nhưng thực sự chúng ta có biết nhiều về Hoàng gia Anh ?

Thông tín viên Nguyễn Giang, người đã sống ở Anh nhiều năm và theo dõi chủ đề này, cho RFI biết về lịch sử Hoàng Gia Anh, những gì họ sở hữu, điều đặc biệt trong cách chi tiêu và nguyên tắc kế vị :

RFI : Ngược về quá khứ lịch sử, Hoàng gia Anh có gốc gác từ đâu ? 

TTV Nguyễn Giang : Vâng, xin giải thích dài dòng là chế độ phong kiến tập quyền của Anh đến từ đâu. Đến từ Pháp vào nửa sau thế kỷ 11 và tồn tại đến bây giờ, Hoàng gia, như một định chế chính trị và văn hóa, tồn tại ở Anh liên tục từ thế kỷ 11, không đứt quãng, còn gia tộc nào nắm quyền thì mỗi thời một khác. Chúng ta biết trong lịch sử có các triều đại làm vua chúa ở Anh như Plantagenet (gốc Anjou, Pháp), có nhà Tudor (tức Theodore, xứ Wales), có nhà Stuart (Scotland), và dòng Hanover từ Đức mà người đại diện cuối cùng là Nữ hoàng Victoria. Gia tộc nắm ngai vàng hiện nay có họ gốc Đức là Saxe-Coburg-Gotha, đến năm 1917 thời vua George V thì đổi sang họ Windsor, lấy tên lâu đài Hoàng gia ở gần Luân Đôn. Còn về dòng máu của các thành viên Hoàng gia Anh cũng như châu Âu thì họ thường có hôn nhân pha trộn rất phức tạp. Cụ thể vua Charles hiện nay có ông bà là người Anh, người Đan Mạch, Đức, Hy Lạp và cả Scotland nữa.

Còn nói về thể chế và các quy tắc họ tuân theo để bảo tồn một nhà nước có vua thì tất cả bắt đầu từ năm 1066. Năm đó, công tước Guillaume hay William từ xứ Normandy ở vùng bờ biển miền tây bắc nước Pháp đem quân sang đánh vua Harold, người gốc Đan Mạch, ở trận Hastings bên bờ biển và tiến quân về Luân Đôn, giành được ngai vàng Anh. 

Từ đó, Anh chính thức có chế độ phong kiến tập quyền theo mô hình Pháp và các đời vua Anh (Kings of England), trên thực tế trong 300 năm tiếp theo vẫn dùng tiếng Pháp ở triều đình, tiếng Anh Trung đại (Middle English) chỉ dùng trong dân. Hoàng gia Anh thực chất là sinh hoạt theo kiểu Pháp và giới quý tộc Anglo-Saxon cũ, thường rất đơn giản, chỉ có ba cấp vua, các thân vương và tộc trưởng (chieftain, gọi là earl- sau đổi thành count-bá tước), cũng cải tổ theo hệ thống kiểu Pháp, đủ 5 tước vị : công - hầu - bá - tử - nam tước theo truyền thống hiệp sỹ (chivalry) của châu Âu.

RFI : Trong thời hiện đại, khác với các nước châu Âu đã chuyển sang nền cộng hòa, Anh vẫn còn vua chúa và quý tộc. Vậy thực sự họ làm gì và có vai trò gì trong xã hội ? 

TTV Nguyễn Giang : Nhiều nghi lễ ngày nay dòng họ Windsor vẫn giữ nguyên như thế từ thế kỷ 11 và Hoàng gia đứng đầu 600 dòng họ quý tộc gốc, hình thành sau cuộc xâm lăng của William, người chinh phục và được phong tước trong mấy thế kỷ sau đó. Đây là các tước quý tộc thực thụ của giới chúa đất vẫn còn quyền lợi (landed gentry), và được quyền trao lại cho con cháu họ (hereditary titles). Họ khác hẳn với những người bình thường, được tặng các tước sir, lord (baronnes), hiệp sĩ, quý ông quý bà trong danh sách của Hoàng gia công bố mỗi dịp năm mới (New Year’s Honours List). Danh sách này có hàng trăm người thuộc giới doanh nhân, văn nghệ sĩ, nhà hoạt động xã hội và sĩ quan quân đội. Sau nhiều năm phong tặng, con số người có các tước “quý tộc ban thưởng” này hiện ở Anh có trên 30 nghìn, mới đây gồm cả cựu cầu thủ bóng đá David Beckham. Thế nhưng các tước này có giá trị như huân huy chương, bằng khen, và không có quyền thế tập, truyền lại cho con cháu. 

RFI : Hiện nay Đế quốc Anh không còn nữa thì vai trò chính trị của Hoàng gia là gì? 

TTV Nguyễn Giang : Anh quốc là nền dân chủ có lâu đời trên thế giới nhưng theo thể chế quân chủ lập hiến (constitutional monarchy), và vẫn duy trì Vương triều: dòng họ Windsor. Nhà vua đóng vai trò Nguyên thủ Quốc gia (Head of State) để đại diện cho nước Anh trên thế giới, và phê chuẩn các đạo luật, bổ nhiệm thủ tướng. Ngài cũng là Tổng tư lệnh quân đội và theo truyền thống của Quân đội Anh, các sĩ quan cao nhất của các quân binh chủng đều được nhà vua phong tước quý tộc tượng trưng, còn bản thân vua Charles khi còn là Thái tử được mẹ của ngài, Nữ hoàng Elizabeth II lúc sinh thời, phong tước Nguyên soái (Field Marshall) vào năm 2012. Không quân và Hải quân Anh đều có chữ “Hoàng gia” (Royal) và trên lý thuyết là thuộc về nhà vua. 

Thế nhưng, vua Charles III còn có vai trò nữa là “người dẫn dắt quốc gia” (Head of Nation) về mặt văn hóa, là người nắm quyền chủ thể (the Sovereign) duy trì tính truyền thống Anh, và lễ nghi, đem lại sự ổn định và tính kế thừa, đoàn kết quốc dân. Các hoạt động vì cộng đồng, từ thiện nếu làm tốt là được nhận huân huy chương từ Hoàng gia, chứ không phải từ quan chức chính phủ. 

RFI : Hoàng gia Anh, cụ thể là vua Charles III và các thành viên Hoàng gia có sở hữu tài sản khắp cả nước hay không và họ quản lý tài sản ra sao? 

TTV Nguyễn Giang : Ở đây cần phân biệt hai loại tài sản. Loại thứ nhất tư dinh, điền sản và tiền bạc của riêng Nhà vua và Hoàng gia, thuộc về cá nhân họ. Loại thứ hai là tài sản của vương triều (Crown Estate) và ai làm vua nước Anh thì được sử dụng suốt đời nhưng không phải là tài sản cá nhân nên không thể bán đi bỏ túi. 

Xin nói cụ thể, tính đến tháng 5/2025 thì tài sản riêng của Nhà vua Charles III (personal fortune, not including the crown estate) là £640 triệu bảng Anh (trên 850 triệu USD), đưa ông trở thành triệu phú lớn nhưng chưa phải tỷ phú. Đó là trị giá hai khu dinh thự ở Balmoral (Scotland) và Sandringham (Norfolk) kèm đất đai xung quanh, cộng các khoản nhà vua đầu tư vào các quỹ khác nhau, lợi tức từ kinh doanh mà vua giao cho các công ty phụ trách. 

Còn tài sản Hoàng triều, gồm các cung điện lớn nhất nước Anh và cũng là trụ sở và nơi ở của vua như Điện Buckingham ở thủ đô và Lâu đài Windsor ở phía Tây Nam Luân Đôn, cùng nhiều điền trang thái ấp như Duchy of Cornwall...ước tính có giá trị 16 tỷ bảng Anh, thực chất là thuộc về Vương quốc Anh, và ai làm vua thì quản trị chứ không phải của riêng của dòng họ Windsor hiện nay. Lâu đài Windsor chẳng hạn có từ thời vua William người Pháp (1066), nay là trụ sở ngoài Luân Đôn của Vua Charles nhưng cũng là dinh thự quốc gia, nơi đón các khách quốc tế, ví dụ như Tổng thống Emmanuel Macron của Pháp mới đây. Ngoài ra, Crown Estate sở hữu và quản trị các “công quốc” (duchies), tức là các khu trang trại sản xuất nông nghiệp, đem lại lợi tức lớn. Tiền đó được chuyển vào một ngân hàng do chính phủ Anh quản lý (Consolidate Fund) và chừng 25% đem ra chi lại cho Hoàng gia để đi lại, bảo dưỡng, trùng tu các cung điện... 

Thế nhưng, các tài sản này như đã nói, thuộc về Vương triều, và vua Anh không thể đem cho thuê, bán cho bất cứ ai ở Anh hay ở nước ngoài. Các hoàng tử, công chúa cũng không được hưởng gì từ những tài sản này. Ví dụ còn nhỏ thì họ được ở cùng cha mẹ, tức là vua và hoàng hậu (thời trước là nữ hoàng và phu quân) trong các cung điện đó nhưng họ không có quyền thừa kế. Chỉ vị trưởng nam, hoặc trưởng nữ (như trường hợp công chúa cả Elizabeth kế vị vua cha George V), thì được hưởng tiếp tục quyền lợi ở trong các cung điện, dinh thự này. Những người khác, vẫn là hoàng tử, công chúa thì có thể phải rời đi. 

RFI : Về chi tiêu của Hoàng gia thì nhà nước Anh, hay người đóng thuế Anh phải bỏ ra bao nhiêu một năm? 

TTV Nguyễn Giang : Số tiền Nhà nước Anh, chi cho hoạt động của nhà vua và Hoàng gia hàng năm là khoảng 86-87 triệu bảng (tương đương 115 triệu USD). Như tôi nói ở trên, tổng tài sản của Hoàng triều (Crown Estate) trị giá 16 tỷ bảng, đem lại lợi tức hàng năm và nhà nước Anh thu tiền đó lại rồi lấy ra 25% chi lại cho Hoàng gia, gọi là Sovereign Grant. 

Trong khoản tiền này thì chừng 50-51 triệu bảng chủ yếu để bảo vệ, duy trì, sửa sang các dinh thự, cộng với chi phí đi lại, ví dụ vua Charles đi thăm nước nào đó, ở cương vị Nguyên thủ Quốc gia thì đó là chi phí máy bay, khách sạn... Ví dụ từ năm ngoái tới nay, Hoàng gia có thuê 55 chuyến bay riêng với gần 600.000 bảng Anh, và các chuyến bay theo lịch trình mất 126.000 bảng Anh. Tổng chi phí đi lại của hoàng gia là 4,7 triệu bảng Anh, tăng 500.000 bảng so với năm trước. Trong năm qua, khoản chi lớn nhất là 400.000 bảng cho chuyến đi của Nhà vua và Hoàng hậu tới Úc và Samoa. Nếu chia ra thì để duy trì các hoạt động của Hoàng gia, mỗi người dân Anh hàng năm đóng góp chừng 77 xu Anh.   

RFI : Theo anh tìm hiểu thì nguyên tắc truyền ngôi và thừa kế tài sản, các cung điện, dinh thự lớn của Hoàng gia Anh ra sao? 

TTV Nguyễn Giang : Phải nói rằng Hoàng gia Anh đứng trên cao nhất nhưng không đứng ngoài các nguyên tắc của quý tộc Anh : hạn chế quyền thừa kế, chỉ cho trưởng nam, hoặc trưởng nữ nếu vua không có con trai.

Đây là nguyên tắc ‘primogeniture’, nói rằng trừ một số biệt lệ với quý tộc Scotland cho con gái có quyền thừa kế, chỉ con trai trưởng được thừa kế gia sản đi kèm tước vị. Nếu nhà quý tộc có hai con trai trở lên, các con trai thứ sẽ không nhận được gì. 

Với Hoàng gia Anh, khi Nữ hoàng Elizabeth còn sống thì Thái tử Charles là người duy nhất thừa kế ngai vàng cùng các điền sản, tiền bạc từ mẹ. Các hoàng tử thứ Andrew và Edward, cùng công chúa Anne bị loại ra ngoài khoản thừa kế. Nay thì vua Charles sẽ để lại hết cho Thái tử William, còn hoàng tử Harry thì ngoài các khoản tiền hay